1
1از پولس که به خواست خدا رسول مسیحْ عیسی است،
به مقدسینِ ساکن در شهر اَفِسُس، به آنان که در مسیحْ عیسی وفادارند:
2فیض و سلامتی از سوی خدا، پدر ما، و خداوندْ عیسی مسیح، بر شما باد.
برکات روحانی در مسیح
3متبارک باد خدا و پدر خداوند ما عیسی مسیح، که ما را در مسیح به هر برکت روحانی*1:3 منظور از ”روحانی“، برکتی است که از روح خدا نشأت می‌گیرد. در جایهای آسمانی مبارک ساخته است. 4زیرا پیش از آفرینش جهان، ما را در وی برگزید تا در حضورش مقدّس و بی‌عیب باشیم. و در محبت، 5بنا بر قصد نیکوی ارادۀ خود، ما را از پیش تعیین کرد تا به واسطۀ عیسی مسیح از مقام پسرخواندگی او برخوردار شویم؛ 6تا بدین وسیله فیض پرجلال او ستوده شود، فیضی که در آن محبوب به‌رایگان به ما بخشیده شده است. 7در او، ما به واسطۀ خون وی رهایی*1:7 اصل یونانی این واژه در بسیاری مواقع حاوی مفهوم رهانیدن بردگان اسیر با پرداخت بها است؛ همچنین در آیۀ 14. یافته‌ایم، که این همان آمرزش گناهان است، که آن را به اندازۀ غنای فیض خود، 8همراه با حکمت و فهم کامل، به‌فراوانی به ما بخشیده است. 9او راز ارادۀ خود را به ما شناسانید، بنا بر قصد نیکوی خود که در مسیح نمایان ساخت 10به جهت ادارۀ امورِ کمالِ دوران. و آن اراده این است که همه چیز را، خواه آنچه در آسمان و خواه آنچه بر زمین است، در یکی یعنی مسیح گرد آورد.
11ما نیز در وی میراث او گشتیم،*1:11 یا: «در وی برگزیده شده‌ایم» یا «در وی وارثان گشته‌ایم». زیرا بنا بر قصد او که همه چیز را مطابق رأی ارادۀ خود انجام می‌دهد، از پیش تعیین شده بودیم. 12تا ما که نخستین کسانی بودیم که به مسیح امید بستیم، مایۀ ستایشِ جلال او باشیم. 13و شما نیز در او جای گرفتید، آنگاه که پیامِ حقیقت، یعنی بشارتِ نجات خود را شنیدید؛ و در او نیز چون ایمان آوردید، با روح‌القدسِ موعود مُهر شدید، 14که بیعانۀ میراث ماست برای تضمین رهاییِ آنان که از آنِ خدایند،*1:14 یا: «که بیعانۀ میراث ماست، تا زمانی که آن را به کمال از آنِ خود سازیم». تا جلال او ستوده شود.
شکرگزاری و دعا
15از این رو من نیز چون وصف ایمان شما را به عیسای خداوند و محبتتان را به همۀ مقدسین شنیدم، 16از شکرگزاری برای وجود شما باز نایستاده‌ام، بلکه پیوسته شما را در دعاهای خود یاد می‌کنم و 17از خدای خداوند ما عیسی مسیح، آن پدر پرجلال، می‌خواهم که روح حکمت و مکاشفه را در شناخت خود به شما عطا فرماید، 18تا چشمان دلتان روشن شده، امیدی را که خدا شما را بدان فرا خوانده است، بشناسید و به میراث غنی و پرجلال او در مقدسین پی‌ببرید، 19و از قدرت بی‌نهایت عظیم او نسبت به ما که ایمان داریم، آگاه شوید. این قدرت، برخاسته از عملِ نیروی مقتدر خداست 20که آن را در مسیح به کار گرفت، آن هنگام که او را از مردگان برخیزانید و در جایهای آسمانی، به دست راست خود نشانید، 21بس فراتر از هر ریاست و قدرت و نیرو و حاکمیت، و هر نامی که چه در این عصر و چه در عصر آینده ممکن است از آنِ کسی شود. 22و همه چیز را زیر پاهای او نهاد، و مقرر فرمود که او برای کلیسا سَرِ*1:22 منظور از ”سَر“، ”سَرور“ است. همه چیز باشد، 23کلیسایی که بدن اوست، یعنی پُری او که همه را در همه پر می‌سازد.*1:23 یا: «همه چیز را از هر لحاظ پر می‌سازد»، و یا «همه چیز را در هر جا پر می‌سازد».
2
زندگی تازه در مسیح
1و امّا شما به سبب نافرمانیها و گناهان خود مرده بودید، 2و زمانی در آنها گام می‌زدید، آنگاه که از روشهای این دنیا و از رئیس قدرت هوا پیروی می‌کردید، از همان روحی که هم‌اکنون در سرکشان عمل می‌کند. 3ما نیز جملگی زمانی در میان ایشان می‌زیستیم، و از هوای نَفْس*2:3 یا: ”شخصیت گناه‌آلود“ یا ”جسم“. خود پیروی می‌کردیم و خواسته‌ها و افکار آن را به جا می‌آوردیم؛ ما نیز همچون دیگران، بنا به طبیعت خود محکوم به غضب خدا*2:3 در اصل یونانی: «فرزندان غضب بودیم». بودیم. 4امّا خدایی که در رحمانیت دولتمند است، به‌خاطر محبت عظیم خود به ما، 5حتی زمانی که در نافرمانیهای خود مرده بودیم، ما را با مسیح زنده کرد - پس، از راه فیض نجات یافته‌اید؛ 6و با مسیح برخیزانید و در جایهای آسمانی با مسیحْ عیسی نشانید، 7تا در عصر آینده، فیض غنی و بی‌مانند خود را در مسیحْ عیسی، به واسطۀ مهربانی خود نسبت به ما نشان دهد. 8زیرا به فیض و از راه ایمان نجات یافته‌اید - و این از خودتان نیست، بلکه عطای خداست - 9و نه از اعمال، تا هیچ‌کس نتواند به خود ببالد. 10زیرا ساختۀ دست خداییم، و در مسیحْ عیسی آفریده شده‌ایم تا کارهای نیک انجام دهیم، کارهایی که خدا از پیش مهیا کرد تا در آنها گام برداریم.
یگانگی در مسیح
11پس شما که غیریهود به دنیا آمده‌اید، و آنان که خود را ’ختنه‌شده‘ می‌خوانند شما را ’ختنه‌ناشده‘ می‌نامند - در حالی‌که ختنۀ آنان عملی جسمانی است که به دست انسان انجام شده است - شما باید به یاد داشته باشید 12که زمانی از مسیح جدا، از تابعیت اسرائیل محروم و با عهدهای شامل وعده، بیگانه بودید، و بی‌امید و بی‌خدا در این جهان به سر می‌بردید. 13امّا اکنون در مسیحْ عیسی، شما که زمانی دور بودید، به واسطۀ خون مسیح نزدیک آورده شده‌اید.
14زیرا او خودْ صلح و سلامت ماست، که این دو گروه را یکی ساخته است. او در بدن خود دیوار جدایی را که باعث دشمنی بود فرو ریخته، 15شریعت را با قوانین و مقرراتش باطل ساخت، بدین قصد که از آن دو یک انسانِ نو آفریده، صلح و سلامت پدید آورد 16و هر دو گروه را در یک بدن با خدا آشتی دهد، به واسطۀ صلیب خود که بر آن دشمنی را کشت. 17او آمد و بشارت صلح را به شما که دور بودید و به آنان که نزدیک بودند، رسانید، 18زیرا به واسطۀ او، هر دو توسط یک روح به حضور پدر دسترسی داریم.
19پس دیگر نه بیگانه و اجنبی، بلکه هموطن مقدسین و عضو خانوادۀ خدایید؛ 20و بر شالودۀ رسولان و انبیا بنا شده‌اید، که عیسی مسیح خودْ سنگ اصلی آن بناست. 21در او تمامی این بنا به هم می‌پیوندد و به صورت معبدی مقدّس در خداوند بر پا می‌شود. 22و در او شما نیز با هم بنا می‌شوید تا به صورت مسکنی درآیید که خدا به واسطۀ روحش در آن ساکن است.
3
پولس، واعظ غیریهودیان
1از این رو من، پولس، که به‌خاطر شما غیریهودیان زندانی مسیحْ عیسی هستم*3:1 در اینجا پولس جملۀ خود را ناتمام رها می‌کند. -
2و بی‌گمان شما دربارۀ مباشرت فیض خدا*3:2 یا: ”ادارۀ امور مربوط به فیض خدا“. که برای شما به من بخشیده شده است، شنیده‌اید. 3مقصودم رازی است که از راه مکاشفه بر من معلوم گردید، چنانکه تا به حال مختصری دربارۀ آن به شما نوشته‌ام، 4و با خواندن آن می‌توانید به چگونگی درک من از راز مسیح پی ببرید، 5رازی که در نسلهای گذشته بر آدمیان آشکار نشده بود، آن‌گونه که اکنون به واسطۀ روح بر رسولان مقدّس او و بر انبیا آشکار شده است. 6آن راز این است که غیریهودیان در مسیح و به واسطۀ انجیل، در میراث و در بدن و در برخورداری از وعدۀ او شریکند.
7من به موهبت فیض خدا که از طریق عمل قدرت او به من عطا شده است، خادم این انجیل شده‌ام. 8هرچند از کمترینِ مقدسین هم کمترم، این فیض به من عطا شد که بشارتِ غَنایِ بی‌قیاسِ مسیح را به غیریهودیان برسانم، 9و بر همگان طرح اجرای رازی را روشن سازم که طی اعصار گذشته نزد خدایی که همه چیز را آفرید، پوشیده نگاه داشته شده بود. 10تا اکنون از طریق کلیسا حکمت گوناگون خدا بر ریاستها و قدرتهای جایهای آسمانی آشکار شود، 11مطابق با آن قصد ازلی خدا که بدان در خداوند ما مسیحْ عیسی جامۀ عمل پوشانید. 12ما در او و به واسطۀ ایمان به او، می‌توانیم آزادانه و با اطمینان به خدا نزدیک شویم. 13پس تمنا دارم به سبب رنجهایی که به‌خاطر شما بر خود هموار می‌کنم، دلسرد نشوید، چرا که آنها مایۀ افتخار شماست.
دعا برای ایمانداران شهر اَفِسُس
14از این رو، زانو می‌زنم در برابر آن پدر که 15هر خانواده‌ای*3:15 یا: ”همۀ خانوادۀ او“. در آسمان و بر زمین، از او نام می‌گیرد، 16و دعا می‌کنم که بر حسب غنای جلال خود به شما عطا فرماید که در انسانِ باطنیِ خویش به مدد روح او قوی و نیرومند شوید، 17تا مسیح به واسطۀ ایمان در دلهای شما ساکن شود، و در محبت ریشه دوانیده، استوار گردید، 18تا توان آن بیابید که با همۀ مقدسین، به درازا و پهنا و ژرفا و بلندای محبت مسیح پی ببرید 19و آن محبت را که فراتر از معرفت بشری است، بشناسید - تا از همۀ کمالات خدا آکنده شوید.
20جلال باد بر او که می‌تواند به وسیلۀ آن نیرو که در ما فعال است، بی‌نهایت فزونتر از هرآنچه بخواهیم یا تصور کنیم، عمل کند. 21بر او در کلیسا و در مسیحْ عیسی، در تمامی نسلها، تا ابد جلال باد! آمین.
4
یگانگی در بدن مسیح
1پس من که به‌خاطر خداوند در بندم، از شما تمنا دارم به شایستگی دعوتی که از شما به عمل آمده است، رفتار کنید، 2در کمال فروتنی و ملایمت؛ و با بردباری و محبت یکدیگر را تحمل کنید. 3به سعی تمام بکوشید تا آن یگانگی را که از روح است، به مدد رشتۀ صلح حفظ کنید. 4زیرا یک بدن هست و یک روح، چنانکه فرا خوانده شده‌اید به یک امیدِ دعوت خویش؛ 5یک خداوند، یک ایمان، یک تعمید؛ 6و یک خدا و پدر همه که فوق همه، از طریق همه، و در همه است.
7امّا به هر یک از ما به فراخور اندازۀ بخشش مسیح، فیض بخشیده شده است. 8از این رو می‌گوید:
«هنگامی که به عرش برین صعود کرد،
اسیران*4:8 یا ”اسارت“. را به اسیری برد
و هدایا به مردم داد.»*مزمور 68:18.
9عبارت ’صعود کرد‘، حاکی از چیست، جز آن که به جایهای پست‌تر زمینی نیز نزول کرد؟ 10او که نزول کرد، همان است که از همۀ آسمانها بسی فراتر رفت، تا همه چیز را پر سازد. 11و اوست که بخشید برخی را به عنوان رسول، برخی را به عنوان نبی، برخی را به عنوان مبشر، و برخی را به عنوان شبان و معلّم، 12تا مقدسین را برای کار خدمت آماده سازند، برای بنای بدن مسیح، 13تا زمانی که همه به یگانگی ایمان و شناخت پسر خدا دست یابیم و بالغ شده، به بلندای کامل قامت مسیح برسیم.
14آنگاه دیگر همچون کودکان نخواهیم بود تا در اثر امواج به هر سو پرتاب شویم و باد تعالیمِ گوناگون و مکر و حیلۀ آدمیان در نقشه‌هایی که برای گمراهی می‌کشند، ما را به این سو و آن سو براند. 15بلکه با بیان محبت‌آمیز حقیقت، از هر‌حیث تا به حدّ او که سر است، یعنی مسیح، رشد خواهیم کرد. 16او منشاء رشد تمامی بدن است، بدنی که به وسیلۀ همۀ مفاصلِ نگاهدارندۀ خود، به هم پیوند و اتصال می‌یابد و در اثر عمل متناسبِ هر عضو رشد می‌کند و خود را در محبت بنا می‌نماید.
زندگی مانند فرزندان نور
17پس این را می‌گویم و در خداوند تأکید می‌کنم که رفتار شما دیگر نباید همانند اقوام دور از خدا باشد که در بطالت ذهن خود رفتار می‌کنند. 18عقل آنها تاریک شده است، و به علت جهالتی که نتیجۀ سختدلی‌شان است، از حیات خدا به دور افتاده‌اند. 19آنان چون هر حساسیتی را از دست داده‌اند، خویشتن را یکسره در هرزگی رها کرده‌اند، چندان که حریصانه دست به هر ناپاکی می‌آلایند. 20امّا شما مسیح را بدین‌گونه نیاموختید، 21چه بی‌گمان دربارۀ او شنیدید و مطابق آن حقیقت که در عیسی است، تعلیم یافتید. 22شما آموختید که باید به لحاظ شیوۀ زندگی پیشین خود، آن انسان قدیم را که تحت‌تأثیر امیالِ فریبنده دستخوش فساد بود، از تن به در آورید.*4:22 یا: «از تن به در آورید، تا طرز فکر شما ...». 23باید طرز فکر شما نو شود، 24و انسان جدید را در بر کنید، که آفریده شده است تا در پارسایی و قدّوسیت حقیقی، شبیه خدا باشد.
25پس، از دروغ روی برتافته، هر یک با همسایۀ خود سخن به راستی گویید، چرا که ما همه، اعضای یکدیگریم. 26«خشمگین باشید، اما گناه مکنید»*مزمور 4:4.: مگذارید روزتان در خشم به سر رسد،*4:26 در متن یونانی: «خورشید بر خشم شما غروب نکند». 27و ابلیس را مجال ندهید. 28دزد دیگر دزدی نکند، بلکه به کار مشغول شود، و با دستهای خود کاری سودمند انجام دهد، تا بتواند نیازمندان را نیز چیزی دهد.
29دهانتان به هیچ سخن بد گشوده نشود، بلکه گفتارتان به‌تمامی برای بنای دیگران به کار آید و نیازی را برآورده، شنوندگان را فیض رساند. 30روح قدّوس خدا را که بدان برای روز رهایی مهر شده‌اید، غمگین مسازید. 31هر گونه تلخی، خشم، عصبانیت، فریاد، ناسزاگویی و هر نوع بدخواهی را از خود دور کنید. 32با یکدیگر مهربان و دلسوز باشید و همان‌گونه که خدا شما را در مسیح بخشوده است، شما نیز یکدیگر را ببخشایید.
5
1پس همچون فرزندانی عزیز، از خدا سرمشق بگیرید. 2و با محبت رفتار کنید، چنانکه مسیح هم ما را محبت کرد و جان خود را در راه ما همچون قربانی و هدیه‌ای عطرآگین به خدا تقدیم نمود.
3مباد که در میان شما از بی‌عفتی یا هر گونه ناپاکی یا شهوت‌پرستی*5:3 یا ”طمع“. حتی سخن به میان آید، زیرا اینها شایستۀ مقدسین نیست. 4گفتار زشت و بیهوده‌گویی و سخنان مبتذل نیز به هیچ روی زیبنده نیست؛ به جای آن باید شکرگزاری کرد. 5زیرا یقین بدانید که هیچ بی‌عفت یا ناپاک یا شهوت‌پرست،*5:5 یا ”طمعکار“. که همان بت‌پرست باشد، در پادشاهی مسیح و خدا نصیبی ندارد. 6مگذارید کسی شما را با سخنان پوچ بفریبد، زیرا به‌خاطر همین چیزهاست که غضب خدا بر سرکشان نازل می‌شود. 7پس با آنها شریک مشوید.
8شما زمانی تاریکی بودید، امّا اکنون در خداوندْ نور هستید. پس همچون فرزندان نور رفتار کنید. 9زیرا ثمرۀ نور، در هر گونه نیکویی، پارسایی و راستی است. 10بسنجید که مایۀ خشنودی خداوند چیست. 11در کارهای بی‌ثمر تاریکی سهیم نشوید، بلکه آنها را افشا کنید. 12زیرا حتی بر زبان آوردن آنچه چنین کسان در خفا می‌کنند، شرم‌آور است. 13امّا هرآنچه به وسیلۀ نور افشا گردد، آشکارا دیده می‌شود. 14زیرا هرآنچه آشکار می‌شود نور است. از این جهت گفته شده است:
«ای که در خوابی، بیدار شو،
از مردگان برخیز،
که مسیح بر تو خواهد درخشید.»
15پس، بسیار مراقب باشید که چگونه رفتار می‌کنید، رفتاری نه چون نادانان بلکه چون دانایان. 16فرصتها را غنیمت شمارید، زیرا روزهای بدی است. 17پس نادان نباشید، بلکه دریابید که ارادۀ خداوند چیست. 18مست شراب مشوید، که شما را به هرزگی می‌کشاند؛ بلکه از روح پر شوید. 19با مزامیر، سرودها و نغمه‌هایی که از روح است با یکدیگر گفتگو کنید و از صمیم دل برای خداوند بسرایید و ترنم نمایید. 20همواره خدای پدر را به نام خداوند ما عیسی مسیح برای همه چیز شکر گویید.
21به حرمت مسیح، تسلیم یکدیگر باشید.
روابط زنان و شوهران
22ای زنان، تسلیم شوهران خود باشید، همان‌گونه که تسلیم خداوند هستید. 23زیرا شوهرْ سَرِ زن است، چنانکه مسیح نیز سَرِ کلیسا، بدن خویش، و نجات‌دهندۀ آن است. 24پس همان‌گونه که کلیسا تسلیم مسیح است، زنان نیز باید در هر امری تسلیم شوهران خود باشند.
25ای شوهران، زنان خود را محبت کنید، آن‌گونه که مسیح نیز کلیسا را محبت کرد و جان خویش را فدای آن نمود، 26تا آن را به آبِ کلام بشوید و این‌گونه کلیسا را طاهر ساخته، تقدیس نماید، 27و کلیسایی درخشان را نزد خود حاضر سازد که هیچ لک و چین و نقصی دیگر نداشته، بلکه مقدّس و بی‌عیب باشد. 28به همین‌سان، شوهران باید همسران خود را همچون بدن خویش محبت کنند. آن که زن خود را محبت می‌کند، خویشتن را محبت می‌نماید. 29زیرا هرگز کسی از بدن خود نفرت ندارد، بلکه به آن خوراک می‌دهد و از آن نگاهداری می‌کند، همچنانکه مسیح نیز از کلیسا مراقبت می‌نماید؛ 30زیرا اعضای بدن اوییم. 31«از این رو مرد، پدر و مادر خود را ترک گفته، به زن خویش خواهد پیوست، و آن دو یک تن خواهند شد.»*پیدایش 2:24. 32این راز، بس عظیم است - امّا من دربارۀ مسیح و کلیسا سخن می‌گویم. 33باری، هر یک از شما نیز باید زن خود را همچون خویشتن محبت کند، و زن باید شوهر خویش را حرمت نهد.
6
روابط فرزندان و والدین
1ای فرزندان، از والدین خود در خداوند اطاعت کنید، زیرا کار درست این است. 2«پدر و مادر خود را گرامی دار»، که این نخستین حکمِ با وعده است: 3«تا سعادتمند باشی و بر زمین عمرِ طولانی کنی.»*تثنیه 5:16.
4ای پدران، فرزندان خود را خشمگین مسازید، بلکه آنها را با تعلیم و تربیت خداوند بزرگ کنید.
روابط غلامان و اربابان
5ای غلامان، اربابان زمینی خود را با احترام و ترس، و با اخلاص قلبی، اطاعت کنید، چنانکه گویی مسیح را اطاعت می‌کنید. 6و این نیز، تنها نه هنگامی که مراقب شما هستند، همچون کسانی که در پی جلب رضایت انسانند، بلکه همچون غلامان مسیح، ارادۀ خدا را با دل و جان به جای آورید. 7با شور و شوق خدمت کنید، چنانکه گویی خداوند را خدمت می‌کنید نه انسان را، 8زیرا می‌دانید که خداوند به هر کس پاداش همۀ کارهای نیکش را خواهد داد، خواه غلام باشد، خواه آزاد.
9و شما ای اربابان، با غلامان خود همین‌گونه رفتار کنید، و از تهدیدشان دست بدارید، زیرا می‌دانید او که هم ارباب ایشان است و هم ارباب شما، در آسمان است، و نزد او کسی را بر دیگری برتری نیست.
اسلحۀ جنگ روحانی
10باری، در خداوند، و به پشتوانۀ قدرت مقتدر او، نیرومند باشید. 11اسلحۀ کامل خدا را بر تن کنید تا بتوانید در برابر حیله‌های ابلیس بایستید. 12زیرا ما را کشتی گرفتن با جسم و خون نیست، بلکه ما علیه قدرتها، علیه ریاستها، علیه خداوندگاران این دنیای تاریک، و علیه فوجهای ارواح شریر در جایهای آسمانی می‌جنگیم. 13پس اسلحۀ کامل خدا را بر تن کنید، تا در روز شرّ شما را یارای ایستادگی باشد، و بتوانید پس از انجام همه چیز، بایستید. 14پس استوار ایستاده، کمربند حقیقت را به میان ببندید و زرۀ پارسایی را بر تن کنید، 15و کفش آمادگی برای اعلام انجیلِ سلامتی را به پا نمایید. 16افزون بر این همه، سپر ایمان را برگیرید، تا بتوانید با آن، همۀ تیرهای آتشین آن شریر را خاموش کنید. 17کلاهخود نجات را بر سر نهید و شمشیر روح را که کلام خداست، به دست گیرید. 18و در همه وقت، با همه نوع دعا و تمنا، در روح دعا کنید و برای همین بیدار و هوشیار باشید و پیوسته با پایداری برای همۀ مقدسین دعا کنید.
19برای من نیز دعا کنید، تا هرگاه دهان به سخن می‌گشایم، کلام به من عطا شود تا راز انجیل را دلیرانه اعلام کنم، 20که سفیر آنم، هرچند در زنجیر! دعا کنید که آن را با شهامت اعلام کنم، چنانکه شایسته است.
خاتمه
21برای آنکه از احوال من آگاه باشید و بدانید چه می‌کنم، تیخیکوس، برادر عزیز و خادم وفادار در خداوند، همه چیز را به شما خواهد گفت. 22من او را به همین منظور نزدتان می‌فرستم تا از احوال ما آگاه شوید، و تا او تشویقتان کند.
23برادران را از جانب خدای پدر و عیسی مسیح خداوند، سلامتی و محبتِ با ایمان باد. 24فیض و نامیرایی بر همۀ کسانی که خداوند ما عیسی مسیح را دوست می‌دارند.*6:24 یا: «فیض بر همۀ کسانی که خداوند ما عیسی مسیح را با محبتی نامیرا دوست می‌دارند».
The Persian New Millennium Version © 2014, is a production of Elam Ministries. All rights reserved.
فصل بعدی
كتاب مقدس مسیحیان شامل ۶۶ كتاب می‌باشد كه در یك جلد جمع آوری شده است و مجموعاً كتاب مقدس خوانده می‌شود.
كتاب مقدس دارای دو قسمت بنام عهد عتیق و عهد جدید می‌باشد.
برای خواندن کتاب دیگری از کتاب مقدس، یک کتاب را از لیست انتخاب کنید.